تاثیر ژنتیک بر توانایی ورزشی
ژنتیک چه میزان در موفقیت ورزشکار تأثیر دارد؟
مهارت ورزشی بر چه عواملی استوار است؟ محدودیتهای عملکرد ورزشی انسان چه مواردی هستند؟ زمانی تصور میشد که هیچ بشری قادر نیست ۱۶۰۰ متر را در چهار دقیقه بدود اما این کار در سال ۱۹۵۴ توسط راجر بانیستر عملی شد. خیلی زود، افراد دیگری نیز موفق به انجام آن شدند. امروزه هزاران ورزشکار با موفقیت در دوی استقامت، مسابقات سهگانه شنا-دو-دوچرخه و رقابتهای ۲۴ ساعته شرکت میکنند و همچنین رکوردهای ورزشی متعددی به ثبت رسیده و جابهجاشدهاند. آیا محدودیتی وجود دارد؟
چه عواملی، عملکرد ورزشی انسانها را محدود میکند؟ فیزیولوژیستها متعددی باور دارند که برخی از این عوامل شامل مواردی نظیر تغذیه، انگیزه، محیط و پیشرفت ابزارهای ورزشی (مانند کفشهای ورزشی، لباسها، اسکیت و دوچرخه) میشوند که همگی در پیشرفت قابلتوجه و عملکرد ورزشی دخیل هستند. اما صرفنظر از این پیشرفتهای محیطی، فیزیولوژیستها عقیده دارند که عملکرد ورزشی تا حدودی بهوسیلهی ژنتیک فردی محدود میشود؛ بهخصوص ژنهایی که مسئول تنظیم استقامت قلبی عروقی و نوع فیبر عضلانی هستند.
نقش کلیدی ژنتیک
ژنتیک از جهات بسیاری ازجمله پتانسیل فرد برای پیشرفت در ورزش، بر بدن تأثیر میگذارد. تمرین کردن، رژیم غذایی و عوامل دیگر، نقش زیادی در شکلگیری پتانسیل فرد دارند؛ اما ژنها نیز ممکن است بر محدودیت عملکرد تأثیر بگذارند. ممکن است فردی، پتانسیل ژنتیکی برای تبدیلشدن به یک ورزشکار قهرمان را داشته باشد اما سبک زندگی او که شامل پرخوری و ورزش نکردن است، مانع از دستیابی به آن پتانسیل مطرحشده میشود. از سویی، فردی با پتانسیل ژنتیکی محدود میتواند راههایی برای جبران این مشکل و تبدیلشدن به یک ورزشکار توانمند پیدا کند.
ژنتیک، تأثیر زیادی در قدرت بدنی، حجم عضله و ترکیب فیبر عضلانی (فیبر سریع یا آهسته)، آستانهی بیهوازی (AT)، ظرفیت ریه، انعطافپذیری و تا حدی استقامت دارد.
یک محدودیت عمده برای ورزشکاران استقامتی، ظرفیت قلب یا توانایی قلب برای انتقال اکسیژن کافی (از طریق جریان خون) به عضلات اسکلتی است. این مورد نیز، بهطور عمده توسط ژنتیک تعیین میشود.
محدودیت دیگر برای ورزشکاران استقامتی، توانایی بافت عضلانی برای استفاده مؤثر از اکسیژن و ایجاد ATP (آدنوزین تری فسفات) است؛ سوختی که باعث انقباض عضلانی و حرکت میشود. میزان کارایی این فرآیند با ابزاری به نام VO2 max (حداکثر حجم اکسیژن) اندازهگیری میشود.
ژنتیک چگونه بر واکنش ورزشکار به تمرین تأثیر میگذارد؟
ژنهای یک فرد ممکن است نشاندهندهی واکنش بدن او به تمرین کردن، رژیم غذایی و عوامل خارجی دیگر باشند.
پژوهشها روی استقامت هوازی نشان داده که برخی افراد به تمرین کردن، بیش از سایرین جواب میدهند. بنابراین حتی اگر از پتانسیل ژنتیکی پایینی برای استقامت برخوردار باشید، ممکن است بدنتان نسبت به تمرین کردن واکنش خوبی بدهد و پتانسیلتان بهتر از فردی با ژنتیک «بااستعداد» رشد کند که بدنش به تمرین کردن واکنش نمیدهد.
تمرین همچنین باعث افزایش کارایی قلبی میشود اما میزان این افزایش به ژنتیک وابسته است. ورزشکاران بااستعداد ژنتیکی نسبت به تمرین کردن، واکنش بسیار بهتری نشان میدهند و میتوکندریهای بسیار بیشتری در سلولهای آنها افزایش پیدا میکند. میتوکندریها، اندامهای سلولی هستند که ATP تولید میکنند؛ پس هرچه بدن فردی میتوکندری بیشتری داشته باشد، کارآمدتر است.
سایر عوامل مؤثر بر توانایی ورزشی
به نظر میرسد که ژنتیک بر ویژگیهایی مانند تعادل، چابکی، زمان واکنش و دقت تأثیر کمتری داشته باشد. بسیاری از این مهارتها با تمرین مناسب تا حد بالایی بهبود مییابند.
تغذیه ورزشی
برنامهی رژیم غذایی و تغذیهی ورزشکاران، تأثیر زیادی بر عملکرد ورزشی آنها دارد. این موضوع، بیش از همه تأثیر خود را در زمان ضربه واردکردن ورزشکار حرفهای به دیوار نشان میدهد. این مورد درنتیجهی کمبود گلیکوژن، کمآبی یا ترکیبی به وجود میآید. با تمرین دادن بدن برای سوزاندن چربی در زمان کاهش ذخایر گلیکوژن و تأمین مداوم ماهیچههای درگیر باانرژی در طول یک رویداد میتوان از بروز این مورد جلوگیری کرد.
تمرین مهارتهای ذهنی
تمرین مهارتهای ذهنی نظیر تصویرسازی، تجسم و یادگیری تکنیکهای مقابله با اضطراب عملکرد ازجمله تمریناتی است که هر ورزشکاری باید در هنگام انجام تمرینهای ورزشی بیاموزد. این تکنیکها، در کنار یادگیری تاکتیکها و استراتژیهای ورزشی با استفاده از ابزار مناسب و اجتناب از جراحت و آسیبها از عوامل کلیدی در موفقیت ورزشی به شمار میروند که ارتباط بسیار کمی با ژنتیک دارند.
بسیاری از ورزشکاران حرفهای با ژنتیک مناسب رشتهی ورزشیشان و برنامهی روتین ورزشی از امتیازاتی ذاتی برخوردار هستند اما حتی ورزشکاران معمولی نیز میتوانند با بهبود شرایط خود، تغذیهی مناسب و نگرش ذهنی مثبت، به بالاترین میزان از توانایی بدنی خود دست یابند.